Ný Oddakirkja verður byggð og Sæmundarstofa verður menningar- og fræðasetur

Oddafélagið varð 30 ára 1. desember á síðasta ári og í tilefni af því var blásið til sóknar á ýmsum sviðum er varða kynningarmál félagsins og aukinn kraftur hefur verið settur í langtímaverkefni félagsins: Oddarannsóknina og framtíðaruppbyggingu menningar- og fræðaseturs í Odda á Rangárvöllum í nafni Sæmundar Sigfússonar. Oddafélagið hefur ráðið Friðrik Erlingsson rithöfund sem verkefnastjóra félagsins. Hann hefur setið í stjórn Oddafélagsins síðan árið 2017.

Friðrik þekkir vel til verkefna félagsins, hefur skrifað greinar um sögu Oddastaðar og hélt á síðasta sumri vel sóttan fyrirlestur í Hlöðunni á Kvoslæk um „Fingraför Sæmundar fróða“. Friðrik var meira en til í að svara nokkrum spurningum blaðsins.

Kom inn í stjórn Oddafélagsins 2017

– Hvað kom til að þú varst ráðinn verkefnisstjóri Oddafélagsins og hafðir þú mikinn áhuga á starfinu?

„Það hafði nú staðið til í svolítinn tíma. Ég kom inn í stjórn Oddafélagsins 2017 því ég hafði verið að skipta mér af og hafa skoðanir á hinu og þessu, svo Ágúst Sigurðsson, vor frábæri formaður, hvatti mig til að bjóða mig fram í stjórn þegar Drífa Hjartardóttir hætti eftir langt og farsælt starf í stjórn félagsins. Það eru mörg herrans ár síðan ég fór að fylgjast með félaginu, sótti fundi og erindi á vegum þess og fannst ég finna þar fólk sem hafði sama brennandi áhugann og ég á Íslandssögunni og miðöldum.

Um leið og fornleifauppgröftur byrjaði í Odda 2018, og svo þátttaka félagsins í rannsóknarverkefninu Ritmenning íslenskra miðalda, sem ríkisstjórnin setti af stað í tilefni af 75 ára afmælis lýðveldisstofnunar, þá var ljóst að verkefni Oddafélagsins þurftu að verða sýnilegri öllum almenningi.

Við settum líka niður framtíðaráætlun félagsins síðastliðið haust, kynntum hana fyrir sveitarstjórnunum þremur og áhrifafólki í héraði og höfum alls staðar fengið afar jákvæðar móttökur og hvetjandi viðbrögð frá öllum. Það var því kominn tími á að fá einhvern til að halda utan um verkefnin og ég var svo sannarlega boðinn og búinn til þess.“

Ekki hægt að blása til fagnaðar vegna COVID-19

– Hvað felst í starfi þínu og hvernig leggst það í þig?

„Starfið leggst auðvitað mjög vel í mig. Það er engu líkara en allt það sem ég hef starfað við og grúskað í um ævina hafi verið undirbúningur að þeim verkefnum sem bíða mín núna. Félagið varð 30 ára 1. desember 2020 og það var ekki hægt að blása til neins fagnaðar út af ástandinu sem við öll könnumst við. Mér fannst rétt að svona þroskað félag ætti sér viðeigandi merki eða táknmynd og svo var kominn tími á að taka vefsíðu félagsins í gegn og endurnýja hana frá grunni.

Þessi tvö verkefni eru núna á lokametrunum og verða kynnt í mars. Það verkefni sem lengi hefur verið talað um í Oddafélaginu er einhvers konar sögusýning, sem dregur fram í dagsljósið hina ósýnilegu sögu um Sæmund fróða og niðja hans: Oddaverja. Allir þekkja þjóðsögurnar um galdramanninn Sæmund, en afar fáir gera sér grein fyrir að hann var einu sinni barn og unglingur, eiginmaður, faðir og afi. Svo var hann merkilegur fræðimaður, kennari og prestur, lögspakur goðorðsmaður og kirkjuhöfðingi og snjall stjórnmálamaður. Og hann er fyrsti íslenski rithöfundurinn sem við vitum um með vissu. Hugmyndin um sýningu er snúin þegar ekkert húsnæði er til staðar, en í Odda er fagur lundur umkringdur trjám og þar væri hæglega hægt að setja upp útisýningu. En svoleiðis lagað er ekki beint hrist fram úr erminni, svo núna erum við stödd í hugmyndavinnunni. Svo er undirbúningur hafinn fyrir Oddahátíðina í byrjun júlí,“ segir Friðrik.

Friðrik segir að Oddi sé einfaldlega vagga íslenskrar menningar en Sæmundur Sigfússon var fyrsti Norðurlandabúinn sem vitað er til að stundaði nám í Frakklandi, og þegar hann kemur heim, um 1078, er hann einn lærðasti maður landsins, ekki aðeins í klassískum menntum, kirkjustjórn og kirkjulögum, heldur ekki síður í þjóðlegum fornum fræðum sem hann hafði numið sem barn og unglingur.

Vagga íslenskrar menningar

– Oddi á Rangárvöllum, hvað er svona merkilegt við þann stað í Íslandssögunni?

„Oddi er einfaldlega vagga íslenskrar menningar. Svo einfalt er það. Sæmundur Sigfússon var fyrsti Norðurlandabúinn sem við vitum til að stundaði nám í Frakklandi, og þegar hann kemur heim, um 1078, er hann einn lærðasti maður landsins, ekki aðeins í klassískum menntum, kirkjustjórn og kirkjulögum, heldur ekki síður í þjóðlegum fornum fræðum sem hann hafði numið sem barn og unglingur.

Það er hinn merkilegi samruni klassískra mennta og innlendra fræða sem á sér stað í Odda á dögum Sæmundar og sú þróun heldur áfram eftir hans daga.

Sæmundur hélt skóla og kenndi sveinum, m.a. Odda Þorgilssyni. Eyjólfur Sæmundarson tekur við goðorði ættarinnar og heldur áfram með skólann, kennir m.a. Þorláki Þórhallssyni, sem síðar varð biskup og fyrsti dýrlingur þjóðarinnar. Og Jón Loftsson, sonarsonur Sæmundar, tekur hann Snorra litla Sturluson í fóstur þriggja ára gamlan. Í Odda þroskast Snorri til þeirra afreksverka í bókmenntum sem hann skapaði síðar.“

Oddakirkja á Rangárvöllum og gestir á einni af Oddastefnunum á staðnum.

Stóð að setningu tíundarlaga með Gissuri biskupi og Markúsi lögsögumanni

„Sæmundur fróði stóð líka að setningu tíundarlaga með Gissuri biskupi og Markúsi lögsögumanni, en þau eru fyrsti almenni skattur hér á landi, sem jók stórlega tekjur biskups og kirkjueigenda. Hið konungslausa Ísland varð fyrst Norðurlanda til að samþykkja tíundarlög. Og með þessum auðæfum goðakirkjunnar og vel menntaðri höfðingjastétt var grunnur lagður að gullöld íslenskra bókmennta,“ segir Friðrik.

Fyrsti íslenski bókmennta­gagnrýnandinn

„Sæmundur á þátt í setningu Kristin­réttar, hann hvetur Ara Þorgilsson til að skrifa Íslendinga­bók, ásamt biskupunum í Skálholti og Hólum, og Ari fær Sæmund til að lesa bókina yfir og gera athugasemdir. Svo hann er fyrsti íslenski bókmenntagagnrýnandinn!
Það er seinni útgáfa Íslendinga­bókar sem við eigum í afriti í dag. Sú eldri, sem Sæmundur las yfir, er nú týnd.

Sæmundur er líka kallaður fyrsti íslenski rithöfundurinn, því verk hans um ævi Noregskonunga er jafnan talið fyrsta ritverkið hér á landi, þótt ritað hafi verið á latínu. Hann skrifaði líka ættartölu Oddaverja, sem röktu ættir sínar til Danakonunga, sem nefndust Skjöldungar, og með þessum tveimur verkum lagði hann grunninn að ritun konungasagna hér á landi. Svo er það Jón Loftsson og barátta hans við uppeldisbróður sinn, Þorlák biskup Þórhallsson; síðan Sæmundur Jónsson, uppeldisbróðir Snorra Sturlusonar; Páll Jónsson, frillusonur Jóns og Ragnheiðar, systur heilags Þorláks, sem varð biskup í Skálholti eftir móðurbróður sinn og einn merkasti lista- og menningarfrömuður síns tíma, mögulega höfundur Skjöldungasögu og Orkneyingasögu. Ég gæti haldið áfram í allan dag að telja upp hvað það er sem gerir Odda merkilegan í Íslandssögunni,“ segir Friðrik hlæjandi.

Hvetur alla lesendur Bændablaðsins að ganga til liðs við félagið

– Oddafélagið, það er magnaður félagsskapur. Hvað getur þú sagt mér um hann og hvað þarf að gera til að komast í félagsskapinn?

„Það er bæði auðvelt og ódýrt að verða félagi, og ég vil nota tækifærið og hvetja alla lesendur Bændablaðsins að ganga til liðs við félagið og taka þátt í að móta framtíðina á þessu sögufrægasta höfuðbóli Suðurlands. Árgjaldið er ekki nema 2.000 kr. og það er einfalt að skrá sig í félagið á nýjum vef félagsins oddafelagid.is. Ég hvet lesendur til að líta þar inn og kynna sér sögu félagsins og verkefni framtíðarinnar.

Félagið heldur að jafnaði tvo viðburði annað hvert ár: Oddastefnu og Oddahátíð. Oddastefnan er fræðilegi hlutinn; þar koma fram félagar eða gestir með erindi um rannsóknir sínar sem tengjast Odda og miðöldum, en á þessu og næstu árum mun Oddastefnan alfarið verða helguð Oddarannsókninni, sem er þverfagleg rannsókn fræðimanna og skiptist í tvo hluta.

Annar hlutinn er fornleifarannsókn og -uppgröftur í Odda, sem stýrt er af Kristborgu Þórsdóttur hjá Fornleifastofnun Íslands, en hinn hlutinn er rannsókn á Odda sem kirkju- og valdamiðstöð í Rangárþingi, um nám Sæmundar fróða o.fl. og þeim hluta er stýrt af dr. Helga Þorlákssyni, en með honum í teymi eru Ármann Jakobsson og Sverrir Jakobsson ásamt Agli Erlendssyni.“

Vekja úr mold hin sögustóru fold

– Það eru háleit markið um framtíðaruppbyggingu Odda, út á hvað ganga þau markmið og hvað ætlið þið að gera?

„Já, við viljum leggja okkur fram um að láta draum sr. Matthíasar Jochumssonar rætast, en hann var prestur í Odda um aldamótin 1900 og orti kvæðið Á Gammabrekku. Í því kvæði segir hann m.a.: „En samt þú svafst of lengi / ó sögustóra fold. /Ég vil, en vantar strengi / að vekja þig úr mold.“ Við viljum sem sagt gera hvað við getum til að „vekja úr mold hina sögustóru fold“ og lítum svo á að það sé ekki aðeins verðugt verkefni fyrir okkur í Oddafélaginu, heldur í raun fyrir landsmenn alla.

Framlag Oddaverja til íslenskrar menningar er einfaldlega ómetanlegt og það er okkar skylda að halda nafni þeirra og verkum á lofti og minnast þeirra með þakklæti. Því hvað erum við Íslendingar annað en sú menning sem hver kynslóð skilur eftir og næstu kynslóðir byggja á? Menning, í þess orðs víðustu merkingu, er bæði sprottin af sjálfsmynd okkar og mótar hana um leið. Ef sjálfsmynd okkar er sterk og stendur djúpum rótum í vitund okkar sem einstaklinga þá vegnar okkur betur í lífinu, hvar sem við erum stödd í samfélaginu. Þjóðarsaga okkar er merkileg og hún er í raun ótrúlegt ævintýri. Að viðhalda þekkingu á henni er eitt það dýrmætasta sem við getum fært samtíma okkar og kynslóðum framtíðarinnar. Horfum bara á verk Snorra. Án þeirra hefði t.d. Tolkien ekki haft neinn efnivið í höndunum nema Bjólfskviðu. Hringadróttinssaga hefði aldrei verið skrifuð, og þar af leiðandi aldrei Game of Thrones, ef út í það er farið. Þetta er augljóst og nýlegt dæmi sem ætti að opna augu allra fyrir því hverslags verðmæti felast í bókmenntaarfi okkar, menningarleg náttúruauðlind sem skapar arð í beinhörðum peningum,“ segir Friðrik.

Kristborg Þórsdóttir fornleifafræðingur og Þór Jakobsson, heiðursfélagi Oddafélagsins og fyrrverandi formaður þess, með gestum á Oddastefnu 2018.

Fjölbreytt menningar og fræðasetur

Friðrik segir að stóra verkefni Oddafélagsins í framtíðinni, og meginmarkmið þess frá upphafi, er að reisa Sæmundarstofu, menningar- og fræðasetur í Odda og nýja Oddakirkju fyrir 4-500 manns, sem jafnframt yrði tónlistarhús.

„Sæmundarstofa þarf að vera fjölbreytt menningar- og fræðasetur, annars vegar fyrir íbúa Rangárþings, með aðstöðu fyrir ýmiss konar viðburði, t.d. sýningar, tónleikahald, fundi, ráðstefnur, skemmtanir, einkaviðburði og samkomur, fyrirlestra og námskeið.
Hins vegar þyrfti Sæmundarstofa einnig að þjóna sem menningar- og fræðasetur fyrir alla landsmenn og erlenda gesti, með fastri sýningu um Sæmund Sigfússon og sögu Odda og veita gestum og gangandi almenna þjónustu.

Nú hefur Suðurland eignast sína eigin sinfóníuhljómsveit, sem mun án efa vaxa og dafna á komandi árum. Tónlistarfólk í Rangárþingi hefur lengi skort verðugan vettvang fyrir tónleikahald, og í því sambandi hafa mörg úr þeirra hópi nefnt að ný kirkja í Odda, sérhönnuð fyrir tónlistarflutning, væri eftirsóknarverður möguleiki fyrir söng- og tónlistarfólk héraðsins, um leið og að vera aðlaðandi tónlistarhús fyrir innlent og erlent tónlistarfólk og rúma vel tónlistarviðburði af svipuðum toga og haldnir eru árlega í Skálholti, Reykholti og að Hólum.

Auðvitað mun gamla kirkjan halda áfram að þjóna sínu hlutverki, t.d. fyrir smærri fjölskylduathafnir eins og skírn eða brúðkaup. Við höfum horft til þeirrar frábæru uppbyggingar sem átt hefur sér stað í Reykholti, sem sr. Geir Waage og Dagný Emilsdóttir eiga stærstan heiður af, og það öfluga og merkilega menningarstarf sem Snorrastofa hefur afrekað með Berg Þorgeirsson forstöðumann í fararbroddi frábærra starfsmanna. Við lítum til Snorrastofu og Reykholtskirkju sem fyrirmyndar að vissu leyti, en kringumstæður hér og þarfir héraðsins munu auðvitað móta verkefnið, sem og niðurstöður Oddarannsóknarinnar. Svo ræðst staðsetningin kannski fyrst og fremst af ákvörðun fornleifafræðinganna, því ekki megum við byggja ofan á fornleifar.“

Langtímaverkefni sem þarf að vanda vel til og vinna skref fyrir skref

– Eru þessar framkvæmdir, ný kirkja og Sæmundarstofa, ekki dýr framkvæmd og hvernig ætlið þið að fjármagna verkefnin?

„Það er auðvitað ekki hægt að áætla kostnað við svona framkvæmd fyrr en búið er að meta þörfina á fermetrafjölda og gera grófa rýmisteikningu. Þetta er langtímaverkefni sem þarf að vanda vel til og vinna skref fyrir skref. Fyrst er að fá rýmisteikningu og síðan tillögur að útliti.

Varðandi fjármögnun þá lítum við auðvitað til þess hvernig aðrir okkar sögufrægustu staða hafa verið byggðir upp. Þar hefur ríkissjóður auðvitað komið að málum og þjóðkirkjan þegar um kirkjustaði er að ræða. En annars konar fjármögnun kemur auðvitað líka til greina og allar leiðir þarf að skoða.

Við finnum að það er mikill stuðningur við uppbyggingu í Odda bæði innan héraðs sem utan og því spennandi og verðugt verkefni að finna leiðirnar til fjármögnunar. Hliðstæð menningarsöguleg uppbyggingarverkefni hafa ávallt að hluta til verið fjármögnuð með söfnunum og framlögum og það er ekki eftir neinu að bíða að hefja slíkt.

Við vitum t.d. að fyrirtæki og íbúar í héraði munu leggja þessu verðuga verkefni lið, hver eftir sínum mætti. Oddafélagið hefur nú þegar opnað sérstakan söfnunarreikning fyrir verkefnið og mun standa fyrir viðburðum til að safna í Sæmundarsjóð sem við köllum svo, m.a. höldum við styrktartónleika í sumar á Oddahátíð, sem verða í Odda laugardaginn 3. júlí. Við áttum okkur á því að verkefnið mun taka tíma en við erum byrjuð, það er fyrir öllu,“ segir Friðrik.

Við minnumst 900 ára ártíðar Sæmundar fróða eftir 12 ár

– Hvaða tímaplan er í gangi, hvenær munum við sjá nýja Oddakirkju rísa og hvenær verður Sæmundarstofa tekin formlega í notkun ef allt gengur upp?

„Það eru 12 ár þar til við minn­umst 900 ára ártíðar Sæmundar fróða, sem lést þann 22. maí 1133. Svo á þeim degi, árið 2033 væri við hæfi að einhverjum áfanga hefði verið náð í Odda sem vert væri að fagna. Best væri að á þeim degi mætti bjóða til stórra tónleika í nýrri Oddakirkju að lokinni sálumessu fyrir Sæmund; að fræðimenn sem hefðu gist Sæmundarstofu gætu haldið erindi í menningarsalnum og boðið yrði upp á aðra viðburði og góðar veitingar í tilefni dagsins. Eigum við ekki að segja að það sé draumurinn á þessari stundu.“

– Hversu brýnar og nauðsynlegar eru þessar framkvæmdir að þínu mati og ykkar hjá Oddafélaginu?

„Þær eru brýnar og nauðsynlegar frá ýmsum sjónarhornum. Fyrir það fyrsta þá er engin stór kirkja í Rangárþingi sem kalla mætti héraðskirkju, og sem rúmar t.d. stórar athafnir eða jarðarfarir. Mjög margir neyðast til að flytja útför ættingja sinna á Selfoss. Þetta er aðeins eitt dæmi um nauðsyn stórrar héraðskirkju, sem er vel sett í miðju héraðsins og getur rúmað allar helstu athafnir, jafnt og hátíðir kirkjuársins eins og páska- eða jólamessu.

Tónlistarfólk í héraði hefur engan stóran vettvang fyrir æfingar eða flutning, nema mögulega íþróttahúsin. Hvað Sæmundarstofu varðar er brýnt að skapa þá menningarmiðju í héraðinu sem lengi hefur skort, eins konar samastað og athvarf íbúa og þann stað sem býður upp á aðstöðu fyrir samkomur af öllu tagi, ráðstefnur, fundi og hvers kyns sýningarhald.

Nýliðnir Zoom og Teams-tímar hafa kannski kennt okkur þá lexíu að það jafnast ekkert á við að hitta fólk í sama rými. Tæknin er góð og nauðsynleg og hefur bjargað mörgu á þessum erfiðu tímum sem vonandi eru að baki. En það kemur ekkert í staðinn fyrir mannlega nærveru, samtöl og samfélag fólks undir sama þaki.

Sú starfsemi sem Sæmundarstofu er ætlað að inna af hendi er bæði atvinnu- og verðmætaskapandi. Sæmundarstofa gerir Odda að áfangastað á Suðurlandi fyrir innlenda sem erlenda ferðamenn og er um leið samastaður og samkomustaður fyrir alla Rangæinga,“ segir Friðrik.

Blásið til Oddahátíðar 3. júlí

– Það stendur mikið til í sumar í Odda, 3. júlí. Hvað gerist þá nákvæmlega?

„Já, það er rétt, þá ætlar Odda­félagið að blása til Odda­hátíðar, bæði vegna þess að hátíðin féll niður á síðasta ári og vegna 30 ára afmælis félagsins, 1. desember sl. Eins og hefðin býður þá hefst hátíðin á messu í Oddakirkju kl. 11, en annars mun þessi hátíð verða rammi utan um styrktartónleika fyrir Sæmundarstofu, en Sinfóníuhljómsveit Suðurlands mun koma þar fram í fyrsta skipti á almennum tónleikum ásamt hetjunum okkar í Karlakór Rangæinga og Kvennakórnum Ljósbrá. Þar verður frumflutt nýtt lag við kvæði Matthíasar, „Á Gammabrekku“, en nafn tónskáldsins er leyndarmál fram að flutningi. Örstutt erindi verða flutt og afar gómsætur miðaldamatur verður í boði, svo eitthvað sé nefnt. Dagskráin er enn þá í smíðum svo enn gæti eitthvað óvænt bæst við,“ segir Friðrik og glottir við tönn.

Mikill manngerður hellir kom í ljós við uppgröft 2018

– Fornleifauppgröftur í Odda, það er merkilegur uppgröftur. Hvað er að frétta af honum og framhaldi hans?

„Það var á öðrum degi í upphafi uppgraftrar 2018 sem mikill manngerður hellir kom í ljós. Hann hefur nú verið aldursgreindur til fyrri hluta 10. aldar og er þar með elsta uppistandandi mannvirki á Íslandi sem vitað er um með vissu. Það hefur því væntanlega verið Þorgeir Ásgrímsson, fyrsti ábúandi í Odda, sem hefur látið grafa hellinn út, sjálfsagt vegna þess hagræðis að grafa í sandsteinshólana bæði skepnuhús og matbúr í stað þess að byggja útihús.

Rannsóknir hafa haldið áfram, að vísu aðeins í stuttan tíma á síðasta ári, en hefjast aftur af fullum krafti í vor. Í fyrra var grafið frá stórum forskála sem hefur verið reistur fyrir framan hellinn, svo voru tekin jarðvegssýni til að rannsaka mannvist ofl.

Samhliða uppgreftri verðum við áfram með Fornleifaskóla unga fólksins, en það er samstarfsverkefni Oddafélagsins og grunnskólanna í Rangárþingi, þar sem nemendur í 7. bekk koma í Fornleifaskólann í Odda, læra sitt af hverju um fornleifarannsóknir og uppgröft og fá svo verkefni til að vinna úr, skrifa skýrslu o.s.frv. Þetta er mikilvægt til þess að tengja nýja kynslóð við sögu héraðsins með mjög beinum hætti og um leið kynna þau fyrir þessari spennandi starfsgrein sem fornleifafræðin er.“

– Þú ert rithöfundur. Hefur þú einhvern tíma til að skrifa þegar þú ert orðinn allt í öllu í Odda sem verkefnisstjóri?

„Ég hef nú svo sem ekki verið á beinu brautinni sem rithöfundur í gegnum tíðina og mjög oft þurft að vera í öðrum verkefnum í lengri eða skemmri tíma. En verkefni Oddafélagsins eru annars eðlis því þau eru mér engu minni hjartans mál en mín eigin verk. Það má orða það svo að ég sé með nokkur verk á hægri suðu, skulum við segja. Sum eru ritverk og önnur kvikmyndaverk. Það er viðbúið að ég verði á kafi í störfum fyrir Oddafélagið megnið af þessu ári, enda tók ég þetta að mér af hugsjón og ástríðu. Svo getur verið að um hægist að hausti í bili. Enda voru ritverk yfirleitt skrifuð á veturna á miðöldum hér á landi og það er ágætt að halda í þá hefð.“

Gott og vinsamlegt samfélag

– Hvernig líkar þér og þinni fjölskyldu að búa í Rangárþingi?

„Það er ákaflega þægilegt að búa hér að öllu leyti. Samfélagið er gott og vinsamlegt og náttúrufegurðin auðvitað engu lík. Það eru nú komin fjórtán ár síðan ég flutti hingað austur og hóf búskap með Kristínu Þórðardóttur, konu minni, í Lynghaga, en svo fluttum við inn á Hvolsvöll með eldri drenginn okkar og hér fæddist sá yngri. Það eru mikil forréttindi að búa hér með ung börn, þar sem stutt er í allt og hvers kyns þjónusta innan seilingar,“ segir Friðrik að endingu.